για την ουτοπία του πολιτισμού
Όσον καιρό παιδεύομαι με τη ζωγραφική, όλο και ξεφυτρώνουνε δυσκολίες, προβλήματα, ερωτήματα. Όταν αφορούν το πως να γίνει το έργο, λίγο το χάρισμα και η εμπειρία λίγο η επιμονή, λίγο η άμιλλα και τα διδάγματα των παλαιότερων, ξεπερνιούνται. Τα άλλα όμως, εκείνα που αφορούν το τί και το προς τι των έργων, μένουνε κόμποι αξεδιάλυτοι, κι ας τα προσπερνώ. Και μιάς και το μέλλον δεν δίνει απαντήσεις πριν έρθει, ξεφεύγω συχνά στο παρελθόν για βοήθεια. Σ’ αυτές τις πίσω διαδρομές, δεν βρίσκω, πάντα, απαντήσεις, αλλά βλέπω οτι, ανέκαθεν, βασανίζονταν οι άνθρωποι από παρόμοια ερώτηματα. Τέτοιες διαπιστώσεις μας ελευθερώνουν, νομίζω, από τον χωροχρόνο του συγκεκριμένου ατομικού μας παρόντος. Μας υποδέχονται στην κοινή μας μοίρα, και μας καλούν να αναγνωρίσουμε τον εαυτό μας στην ευρύτερη κοινότητα όπου ανήκει και στο βαθύτατο παρελθόν που ο καθένας μας ζωοποιεί με την μνήμη του. Ο άνθρωπος δεν υπάρχει μόνος, κατάγεται και συν περι φέρεται. Συνευρισκόμαστε, συνομιλούμε και κοινωνούμε συνεχώς τον κόσμο, την αιωνιότητα, το άπειρο, την ουτοπία και, κάποιες φορές, την πραγμάτωσή της.
Επέλεξα για τίτλο αυτής της ομιλίας την ουτοπία του πολιτισμού, όταν προσπαθούσα να απαντήσω στα ερωτήματα που μου έθετε ο τίτλος του τμήματος σπουδών στο οποίο με κάλεσε η κ Μπάδα να μιλήσω. Διαχείριση πολιτισμικού περιβάλλοντος και νέων τεχνολογιών. Αναρωτιώμουν κατ αρχάς αν μπορούμε να αντιληφθούμε με τον ίδιο τρόπο τον πολιτισμό και τις νέες τεχνολογίες, καθώς οι μεν τεχνολογίες, και ειδικά οι νέες, είναι χρηστικά εργαλεία συγκεκριμένων ανθρώπων ενώ ο πολιτισμός είναι η πεμπτουσία της ιστορίας των ανθρώπινων κοινοτήτων. Ενώ η τεχνολογία εξυπηρετεί εφήμερες ανάγκες μας, ο πολιτισμός συνέχει την αντίληψή μας για την αιωνιότητα. Τι προσδοκούμε εντέλει απο την συνδιαχείρησή τους; Να ωφέληθεί ο πολιτισμός, η τεχνολογική εξέλιξη ή η οικονομία της κοινότητας; Τι συνιστά πολιτισμό και τι σχέση μπορεί να έχει με τις αλματώδεις εξελίξεις της τεχνολογίας και τις μονοπωλιακές απαιτήσεις της πολυπολιτισμικής αγοράς;
Στο περιβάλλον του επιθετικού καταναλωτισμού που ζούμε κυριαρχεί ένας μηχανισμός απίστευτα μεγάλος, σε εύρος και επιμονή, ένας καταναγκαστικός μηχανισμός, που μας ενημερώνει ακατάπαυστα για οτιδήποτε νέο, για την τελευταία λέξη της τεχνολογίας, της επιστήμης, της τέχνης, του πολιτισμού, της μόδας. Μας υποβάλλει έναν τρόπο ζωής και σκέψης που οφείλουμε να ενστερνιστούμε για να αναγνωριστούμε ως σύγχρονοι. Το παρελθόν απωθείται συστηματικά ως ανάξιο πλέον να ικανοποιήσει τις σύγχρονες ανάγκες. Η ανάπτυξη και ο πολιτισμός, στοιχίζονται σε μια γραμμική πορεία των ανθρώπων προς την αέναη πρόοδο. Σαν να περιμένει πάντα εκεί μπροστά μας το καλύτερο. Ακόμα και τώρα που οι σχεδιαστές του μέλλοντός μας φαίνεται να απέτυχαν στις προβλέψεις τους, δεν διστάζουν να μας προτείνουν νέους ανάπτυξιακούς σχεδιασμούς για το μέλλον. Η πρόοδος όμως αν και μπορεί ενδεχομένως και υπό όρους να είναι σύμπτωμα της ζωής του ανθρώπου, δεν μπορεί να είναι ο στόχος. Κι ο πολιτισμός εχει τα ερείσματά του μάλλον στο παρελθόν παρά στο μέλλον. Άλλωστε χιλιάδες χρόνια ανθρώπινου πολιτισμού δεν κατάφεραν να βελτιώσουν το κριτήριο των αξιών μας ή τις βαθύτερες ανάγκες μας και τα υπαρξιακά μας ερωτήματα.
Τον τελευταίο καιρό, με πρόσχημα και την διαφημιζόμενη κρίση, υποβάλλεται η οικονομία σαν αποκλειστικό μέτρο και κριτήριο της ζωής μας. Η συντονισμένη ενημέρωση μας ταυτίζει ως κοινότητα με την αγορά που εκπροσωπεί. Αλλά η ζωή μας δεν είναι χρηματοοικονομικό μέγεθος, είναι φύση. Η φύση δεν εκπίπτει, ούτε χρεωκοπεί. Κι αυτό που, εκ των υστέρων πάντα, αναγνωρίζουμε ως Πολιτισμό η ως Τέχνη αντανακλά ασφαλώς, κάτι από την εποχή του, αλλά δεν αξιώνεται στην επικαιρότητα των συρμών.
Ο πολιτισμός αντλεί το όνομά του και την οριστική του υπόσταση από τους πολίτες της πόλης. Είναι τόπος, δηλαδή, και συνάφεια ανθρώπων. Δεν είναι κατάκτηση ατομική αλλά σύμβαση κοινότητας. Μια κοινότητα αναδεικνύεται συνομολογώντας εναν τόπο για να κατοικεί, μια γλώσσα για να κοινωνεί και τον πολιτισμό της, μια πραγμάτωση δηλαδή της ιεράρχησης των αναγκών και των αξιών της. Εμείς λοιπόν και οι αξίες, που διαμορφώνουμε ως τόπος κοινότητας, είμαστε ο πολιτισμός μας και κάθε στιγμή “παράγουμε”πολιτισμό. Κάθε χρονική μας στιγμή μετέχει στην αιωνιότητα. Το ζητούμενο ωστόσο είναι τι προάγεται μ΄αυτόν τον πολιτισμό. Τι νόημα δίνει στη ζωή μας ή στη ζωή των άλλων και που μας πάει. Κι ακόμη, ποιος το κρίνει και ως τι;
Είναι πολιτισμός η ζωή και η διασκέδαση του μέσου κατοίκου των πόλεων; τα θεάματα και τα ακροάματα που παρακολουθεί; ή μήπως η συγκομιδή της καλλιέργειας του υψηλού και του αγαθού, η ενσάρκωση πνεύματος στην κοινωνική υπόσταση του καθενός μας; Είναι πολιτισμός η ανάπτυξη και τα μοδάτα εξαρτήματα της τεχνολογίας των ‘’προηγμένων’’ κοινωνιών ή μήπως είναι το αβίαστο χαμόγελο και η αέναη φιλοξενία του άλλου που μπορεί να σε δεξιωθούν σε ανύποπτα μέρη; είναι πολιτισμός η ανάδειξη και η εκποίηση πολιτιστικής κληρονομιάς ή η υπερηφάνεια, η πίστη και η αυτογνωσία της μετοχής στή συνέχεια του πολιτισμού; Eίναι ο πολιτισμός περιβάλλον του ανθρώπου, ή μήπως ιδανικό της κοινότητας; Eίναι εποχικό φαινόμενο που μπορεί κανείς να το διαχειρίζεται περιστασιακά; Ή μήπως βίωμα σταθερής ποιότητας;
Πεποίθεσή μου είναι ότι πολιτισμός είναι η συνείδηση των ιερών και των οσίων της κοινότητας. Είναι η αντίληψη της αιωνιότητας στην καθημερινότητά μας και η μόνη σχέση που μπορούμε να έχουμε μαζί του είναι αυτή της συμμετοχής και της συνέχειας.
Και η ουτοπία; Ας μη γελιόμαστε δεν είναι μακρινή κι απρόσιτη. Η ουτοπία είναι ο εγγύτερος κόσμος του κάθε ανθρώπου. Μέσα μας ανοίγεται η ουτοπία, υπάρχει και διαμορφώνεται εντός μας. Ο άνθρωπος κατοικεί ποιητικά τον κόσμο και τον ονειρεύεται αδιαλείπτως. Αυτό το όνειρο πραγματώνεται με τον πολιτισμό. Ο πολιτισμός δίνει όνομα, τόπο, σάρκα και οστά στα υψηλότερα ζητούμενα κάθε ανθρώπινης κοινότητας. Υπερβαίνει τον καταναλωτικό κομφορμισμό και μας κοινωνεί στην αλήθεια και την αιωνιότητα, αξίες άτοπες και άχρονες, που χωρούν σε όλες τις εποχές των ανθρώπων. Δεν θαυμάζουμε τον Πραξιτέλη , τον Πανσέληνο, τον Χοκουσάϊ ή τον Ρέμπραντ για την εποχή τους αλλά για το έργο τους, που κατόρθωσε να ξεπεράσει την εποχή του και να αποδίδει ως τις μέρες μας, άφθαρτη δόξα στη δυνατότητα του ανθρώπου να προσεγγίζει το κάλλος. Χρησιμοποιώ ενδεικτικά ένα παράδειγμα από την αναπαραστατική τέχνη, ως εγγύτερη, έχοντας όμως κατανού συνολικότερα τον πολιτισμό μας.
Όσο για το ερώτημα, αν η τέχνη και πολιτισμός μας έχει νόημα και ποιό είν’ αυτό, δεν αφορά ακριβώς τα έργα της τέχνης, της ηθικής, της αγάπης ή της γενναιότητας αλλά εμάς τους ίδιους και τις προσδοκίες μας, ως πρόσωπα και, κυρίως, ως κοινότητα. Διότι μπορεί η διαπραγμάτευση του υψηλού, της ομορφιάς ή της ηθικής να είναι προσωπική μας ευθύνη και αρετή, αλλά μόνον ως συλλογική συνείδηση κοινωνικών αγαθών αξιώνονται.
Και αυτό που θεωρώ ως το κυριότερο πολιτισμικό πρόβλημα σήμερα, δεν είναι η έλλειψη πολιτισμού αλλά η απομείωση της δυνατότητάς μας να αναγνωρίζουμε τι είναι πολιτισμός. Συνδεδεμένος με μια πρίζα συνεχούς τροφοδοσίας, ο σύγχρονος άνθρωπος δυσκολεύεται όλο και περισσότερο να διακρίνει τον πολιτισμό από την τεχνολογία. Το θεωρητικό μεγαλείο της αυτοσυνειδησίας του ατόμου, που ευαγγελίσθηκε η νεωτερικότητα του διαφωτισμού, δεν αντιστοιχεί ασφαλώς στην τεχνητή αυτάρκεια του σύγχρονου ατομικισμού, ο οποίος δεν μπορεί να υπάρξει ούτε στιγμή ανεξάρτητος από τις τεχνολογικές του ανέσεις.
Ο πολιτισμός όμως δεν είναι δυνατόν να παράγεται σαν βιομηχανικό προϊόν. Όταν παράγεται έτσι, τα αποτελέσματα είναι απατηλά και χάνονται γρήγορα στην αμέσως επόμενη στροφή της μόδας. Ο πολιτισμός διακρίνεται και ακμάζει σε κοινωνίες που όντας υπερήφανες για το παρελθόν τους, μπορούν να στοχεύσουν ψηλά. Εκεί ψηλά τοποθετούμε οι άνθρωποι τις αξίες που αναγνωρίζουμε ως υποδειγματικές. Εκεί αντανακλά η μέσα μας ουτοπία και αυτήν αιτείται ο πολιτισμός μας. Η αντίληψη των ανθρώπινων κοινοτήτων για το υψηλό και το κύριο, η ιεράρχηση των αξιών τους, συμπυκνώνεται συνήθως στην έννοια της ιερότητας. Σαν ζωγράφος στην καθημερινή μου δραστηριότητα, αναζητώ τα στοιχεία που διαμορφώνουν τον συστατικό χαρακτήρα της κουλτούρας (τι είναι η κουλτούρα, η λατρεία, η καλλιέργεια, το εν έργω τίθεσθαι του κάλλους). Σε αυτή την παίδευση αναγκαστικά προσκρούει κανείς στα υπαρξιακά αδιέξοδα, στη συναίσθηση της πεπερασμένης μας φύσης, και στα άτεγκτα όρια που περιορίζουν την δύναμή μας. Η συνείδηση αυτών των ορίων μας αναγκάζει να στοχαστούμε το άπειρο και την αιωνιότητα. Να ξεπεράσουμε το κενό πραγματώνοντας εν τόπω την ουτοπία. Μας προκαλεί να επανακτήσουμε την έννοια της ιερότητας.
Η πειστικότερη μαρτυρία που διαθέτω για την στήριξη της ουτοπικής πρόθεσης του πολιτισμού, προέκυψε από την αγωνία μου να κατανοήσω τους λόγους για τους οποίους αποδίδουμε τόσο μεγάλη αξία στην τέχνη. Μιλώ κυρίως για την ζωγραφική που με αφορά άμεσα στην καθημερινότητά μου. Αυτή η προσπάθεια με οδήγησε στην αναζήτηση της έννοιας του υψηλού και σε αυτήν την οδό συνάντησα βέβαια, την ακραία της μορφοποίηση στην ιερότητα. Τόσο στην πίστη στο ιερό όσο και στην άρνησή του. Γι αυτόν τον εικονοποιητικό και τον εικονοκλαστικό στοχασμό πάνω στη δυνατότητα του ανθρώπου να αναπαριστά την ουτοπία ύψους, θα σας μιλήσω στη συνέχεια.
ακολουθεί η εισήγησή μου στην συζήτηση για το ιερό στην τέχνη που οργάνωσε η πολιτιστική εταιρία “Αίνος” στο μουσείο Μπενάκη, τον προηγούμενο Δεκέμβρη.
